Słownik OJ UW notuje neologizmy (czyli nowe wyrazy, połączenia wyrazowe, nowe znaczenia wyrazów oraz słowa, które rozszerzyły swój zasięg występowania, np. kiedyś były tylko specjalistyczne lub socjo-, profesjolektalne, a teraz pojawiają się w tekstach o zasięgu ogólnym), co do których można wysunąć przekonująco uzasadnioną hipotezę, że pojawiły się w polszczyźnie w ciągu ostatnich 20 lat.

W słowniku notowane są neologizmy, które:

1) nie pojawiają się w żadnym ze słowników diagnostycznych (papierowych, wydanych do 2003 r., chociaż mogą pojawiać się w niespołecznościowych internetowych słownikach ogólnych języka polskiego: WSJP, SJP PWN,

2) na stronach wskazanych przez wyszukiwarkę Google lub w mediach społecznościowych występują co najmniej 10 razy w co najmniej 5 różnych tekstach (najczęściej są to teksty różnego typu).

Nie bierzemy pod uwagę tekstów typowo specjalistycznych (np. artykułów naukowych). Zakładamy, że neologizm nie musi być powszechnie znany, ale powinien być powszechnie dostępny (tzn. – występować w tekstach dostępnych fizycznie i przystępnych poznawczo dla przeciętnego użytkownika polszczyzny).

Należy pamiętać, że neologizmem jest nie tylko jednostka mająca nową formę, lecz także jednostka mająca nowe znaczenie lub nowy zasięg użycia. W związku z tym może się zdarzyć, że w słowniku OJ UW rejestrowane jest hasło, które występuje w słownikach papierowych z listy diagnostycznej, lecz w innym (albo częściowo zmienionym) znaczeniu (por. destynacja) lub ma (zgodnie z informacjami zawartymi w słownikach z listy diagnostycznej) inne (np. ograniczone) użycie (por. dystraktor). Fakt ten na ogół jest odnotowany w haśle.

Słownik OJ UW nie ma charakteru normatywnego – z zasady nie odrzuca się tu jednostek niezgodnych ze współczesną normą skodyfikowaną (np. ortograficzną, interpunkcyjną czy słowotwórczą). Słownik zdaje sprawę z tego, co dzieje się w języku, ale nie próbuje wpływać na jego rozwój ani tego rozwoju oceniać.

 

 ELEMENTY OPISU SŁOWNIKOWEGO 

Każdy artykuł hasłowy składa się z elementów należących do trzech typów informacji:

1. ze zwyczajowych komponentów leksykograficznych:

  1. główka hasła (obligatoryjnie),
  2. definicja (obligatoryjnie) z wbudowanymi kwalifikatorami,
  3. przykłady użycia (obligatoryjnie),
  4. warianty,
  5. wymowa,
  6. informacja gramatyczna,
  7. odsyłacze;

2. z tagów umożliwiających selekcję jednostek według następujących kryteriów:

  1. przyczyna odnotowania jednostki,
  2. typ jednostki,
  3. rodzimość/obcość jednostki,
  4. wartość słowotwórcza jednostki,
  5. pochodzenie jednostki,
  6. typ jednostki o charakterze frazeologicznym,
  7. wartość jednostki ze względu na typ kontaktu,
  8. wartość ekspresywna jednostki,
  9. wartościowanie,
  10. informacje pozajęzykowe,
  11. występowanie w internetowych słownikach języka polskiego w momencie opracowania hasła,
  12. data rejestracji hasła,
  13. data opracowania hasła,
  14. status jednostki ze względu na kryterium nowości;

3. z nieobligatoryjnych tzw. pól narracyjnych, do których wpisywane są dodatkowe informacje oraz wyjaśnienia kwestii mogących budzić wątpliwości:

  1. informacja o przyczynie umieszczenia jednostki w słowniku,
  2. informacja o typie jednostki,
  3. informacja o rodzimości/obcości jednostki,
  4. informacja słowotwórcza,
  5. informacja o pochodzeniu jednostki,
  6. informacja frazeologiczna,
  7. informacja o typie kontaktu,
  8. informacja o wartości ekspresywnej jednostki,
  9. informacja o wartościowaniu,
  10. informacje pozajęzykowe,
  11. informacje dodatkowe.

Informacje zamieszczane w polach narracyjnych mają charakter komplementarny wobec tagów (rozwijają, jeśli trzeba, informacje podane za pomocą tagów) i zasadniczych części artykułu hasłowego (zawierają komentarze, które są uzupełnieniem definicji).

 

 STRUKTURA ARTYKUŁU HASŁOWEGO 

A. Hasło

1. Hasłem w słowniku jest jednostka ciągła lub nieciągła mająca nową formę, nowe znaczenie lub nowy zasięg użycia. Niektóre typy jednostek stanowią hasła odsyłaczowe (zob. dalej – D. Warianty). Jako osobne hasła są opracowywane: gerundia (np. fochowanie się), zadiektywizowane imiesłowy (np. wychillowany), formy żeńskie (np. butomaniaczka) oraz czasowniki tworzące pary aspektowe (np. prankować – sprankować).

2. Kolejne znaczenia jednostek polisemicznych w słowniku oznacza się cyframi arabskimi (np. dziaders 1., 2., 3.).

3. Występujące w słowniku jednostki homonimiczne są odróżniane cyframi rzymskimi, np. as I, as II; poważka I, poważka II).

Jeśli zamieszczenie jednostki w słowniku może budzić wątpliwości, odpowiednie wyjaśnienie znajduje się w polu narracyjnym „Informacja o przyczynie umieszczenia jednostki w słowniku”), np.:

HASŁO: medyk

DEFINICJA: Medykiem potocznie nazywa się pracownika służby zdrowia, szczególnie takiego, który ma do czynienia z pacjentami.

POLE NARRACYJNE „Informacja o przyczynie umieszczenia jednostki w słowniku”: Wyraz ten istnieje w polszczyźnie od dawna (był już notowany przez XIX-wieczny słownik języka polskiego S.B. Lindego), jednak występował w węższym niż obecnie znaczeniu — oznaczał lekarza.

 

B. Definicja jednostki (w tym kwalifikatory)

1. Każda definicja to definicja kontekstowa lub metajęzykowa, mająca na ogół charakter definicji realnoznaczeniowej, składająca się co najmniej z jednego zdania. Wyraz definiowany jest każdorazowo pogrubiany (we wszystkich formach fleksyjnych, w których występuje w definicji).

HASŁO: foszasty

DEFINICJA: Jako foszastą (a także fosiastą) określa się potocznie, ekspresywnie, odcieniem dezaprobaty osobę, która często się obraża, okazuje swoje niezadowolenie i którą trudno zadowolić. 

 

HASŁO: fanfikować

DEFINICJA: Jeśli ktoś fanfikuje, to pisze opowiadania fan fiction. Określenie środowiskowe.

 

HASŁO: altmed

DEFINICJA: 1. Altmed to potoczne określenie medycyny alternatywnej. Słowo często używane z lekceważeniem i wartościujące negatywnie.

 

HASŁO: życiówka

DEFINICJA: W środowisku sportowym życiówką nazywa się najlepszy wynik uzyskany przez kogoś w jakiejś dyscyplinie sportu. 

 

2. Słownik zdaje sprawę z nacechowania stylistycznego, ekspresywnego, socjolektalnego i aksjologicznego słownictwa, jednak odpowiednie informacje są podawane nie za pomocą tradycyjnych kwalifikatorów, lecz w postaci formuł wplecionych w definicję (por. przykłady powyżej).

I tak: z nacechowania stylistycznego i socjolektalnego zdają sprawę sformułowania wskazujące na środowisko, w którym jednostka jest używana (np. w środowisku kosmetycznym), lub na grupę osób zainteresowanych danym zjawiskiem (np. ludzie interesujący się bankowością). Takie sytuacje są oznaczane tagiem z kategorii VII „Wartość jednostki ze względu na typ kontaktu” (zob. dalej).

Z nacechowania potocznością słownik zdaje sprawę za pomocą określeń typu: słowo potoczne, w języku potocznym, potocznie. Takie jednostki nie są oznaczane żadnym tagiem – żeby je odnaleźć, należy wpisać w wyszukiwarkę (na stronie głównej) frazę: potoczn, po czym w okienku „Wybierz, gdzie szukasz” zaznaczyć „W słowniku”, a w kolejnym okienku doprecyzować wybór przez wskazanie „W definicji”. Przyjęto szerokie rozumienie potoczności – za potoczne uznaje się jednostki mające charakter nieoficjalny (o ile nie są ograniczone środowiskowo), niezależnie od tego, czy niosą nacechowanie ekspresywne (np. szuria) czy nie (np. zimówka).

Za jednostki nacechowane ekspresywnie uznaje się (zgodnie z tradycją) takie, których używanie zdradza stosunek emocjonalny nadawcy do desygnatu. Wskazuje na to ogólne określenie ekspresywny (espresywnie) lub – jeśli można wskazać rodzaj ekspresji – któreś z określeń: pogardliwe, lekceważące, obraźliwe, szydercze, pieszczotliwe, ironiczne, żartobliwe, eufemistyczne, wulgarne, emocjonalne (i ich odpowiedniki przysłówkowe). Takie jednostki są oznaczane tagiem z kategorii VIII „Wartość ekspresywna jednostki” (zob. dalej).

Za jednostki nacechowane aksjologicznie uznaje się (zgodnie z tradycją) takie, których używanie wiąże się z oceną desygnatu. Jest to wyrażone za pomocą formuł zawierających słowa: dezaprobata, aprobata, negatywny, pozytywny, negatywnie, pozytywnie. Takie jednostki są oznaczane tagiem z kategorii IX „Wartościowanie” (zob. dalej).

3. W definicji podany jest też dublet synonimiczny danej jednostki (jeśli taki istnieje). Przez dublety synonimiczne (np. parownica – steamer) rozumie się pary jednostek, które nie różnią się denotacją (choć mogą się różnić łączliwością, nacechowaniem stylistycznym, pochodzeniem). Są wprowadzane formułą typu „zwany także x-em”, „niektórzy nazywają go także x-em”. W razie wystąpienia takiego dubletu pełna definicja jest budowana w haśle, którego główkę stanowi wyraz częstszy, i w tej definicji odsyła się do wyrazu (połączenia wyrazowego) rzadszego, por.:

Dogwalker to osoba, która zarobkowo zajmuje się wyprowadzaniem psów. Niektórzy nazywają ją też wyprowadzaczem psów.

Wyprowadzacz psów to inaczej dogwalker.

 

Parownica (zwana też steamerem) to urządzenie elektryczne służące do prasowania ubrań za pomocą sprężonej pary wodnej.

Steamer to inaczej parownica.

Jako dublety zostały potraktowane w słowniku OJ UW warianty słowotwórcze (foszasty – fosiasty) i fleksyjne (fochować – fochować się), lecz już nie warianty ortograficzne i pewne typy wariantów frazeologicznych (zob. dalej – D. Warianty). Każde z haseł dubletowych (czyli zarówno parownica, jak i steamerem) zawiera pełny opis (przykłady użycia, jeśli to konieczne – informację o pochodzeniu itd.).

 

C. Przykłady użycia

1. Każde znaczenie każdego hasła (z wyjątkiem haseł odsyłaczowych, zob. dalej – D. Warianty) jest ilustrowane co najmniej trzema przykładami użycia.

2. W każdym przykładzie definiowana jednostka leksykalna jest pogrubiana we wszystkich formach fleksyjnych.

3. Przykłady są niespreparowane i przytaczane w wersji oryginalnej – pozostają błędy interpunkcyjne, ortograficzne, edytorskie (np. niepoprawnie użyte cudzysłowy, dywizy zamiast myślników), zachowywane są także (w miarę możliwości) wielkie litery w funkcji graficznej, formatowanie tekstu (poza pogrubieniem), emotikony itp. Jeśli trzeba, to w cytatach pozostawiamy wulgaryzmy, nieeleganckie sformułowania itd. Zależy nam bowiem na niefałszowaniu dokumentacji słownikowej (w ten sam sposób postępują autorzy tekstów naukowych). Staramy się jednak opuszczać fragmenty zawierające nazwiska, nazwy firm itd. przedstawionych w tekście w niekorzystnym świetle (oczywiście takie i inne opuszczenia oznaczamy edytorsko).

4. Każdy przykład jest zaopatrzony w informację o źródle.

Jeśli jest nim strona internetowa, to odsyła do niej olinkowany wyraz źródło:

Jak wcześniej wspomnieliśmy, Basia została ambasadorką szamponu do włosów. Nie omieszkała podzielić się tym faktem ze swoimi instagramowiczami. Zamieściła zdjęcie zrobione na potrzeby reklamy. (Źródło)

Jeżeli jakaś jednostka została użyta w poście prywatnym (lub na zamkniętym forum internetowym), odnotowujemy to w miejscu podania źródła opisowo:

Piękne pedi to podstawa, o stopy należy dbać cały rok. (facebook.com, post prywatny)

Jeśli przykładem jest tekst usłyszany w mediach lub w przestrzeni niemedialnej, to w nawiasie podany jest skrót zasł. (‘zasłyszany’) oraz dane lokalizujące tekst w czasie i przestrzeni. Przykładom zapisanym ze słuchu nadaje się poprawną formę ortograficzno-interpunkcyjną, ale zachowuje się błędy innego typu (fleksyjne, składniowe, leksykalne) i stylistykę wypowiedzi. Za pomocą interpunkcji prozodyczno-emotywnej oddaje się sposób mówienia:

Co za dziadersy! Umościły się, odcinają kupony, ale z wyżyn swej doskonałości chętnie cię pouczą, nie przepuszczą okazji, żeby pokazać, kto jest mądrzejszy i kto tu rządzi. (zasł., rozmowa prywatna, Warszawa, 8.10.2019).

Serdecznie pozdrawiam pana Wojciecha. Wybitny intelekt i wyborne poczucie humoru. Jestem stałą szkiełkowiczką i wiernie oglądam program:) (SMS wysłany do programu „Szkło kontaktowe”, 12.06.2020 r.)

Pojawiające się w przykładach komentarze od redaktora hasła są zapisywane w nawiasach kwadratowych.

HASŁO: sztosik I

PRZYKŁADY UŻYCIA: Bluza sztosik. Nie trafiony zakup. Bez metki nie noszona. [informacja o chęci odsprzedania bluzy – przyp. J.Ł.] (Źródło)

Ostatnia [wersja gry komputerowej – przyp. J.Ł.] faktycznie trochę niedopracowana była, ale ta jest sztosik (Źródło)

Sztosik Grupka [nazwa portalu – przyp. J.Ł.] jest Sztosik bardzo mocno polecam JD i tu nie chodzi o Disa (Źródło)

 

D. Warianty

1. W polu Warianty odnotowuje się:

1) warianty ortograficzne (por. roll-up, roll up i rollup),

2) warianty interpunkcyjne (por. ktoś coś? i ktoś, coś?),

3) warianty frazeologiczne, które mogą się różnić w obrębie:

  1. szyku (np. trójka madrycka i madrycka trójka),
  2. fleksji jednego z elementów (bez różnicy znaczenia, np. wyścig słoni, wyścigi słoni),
  3. zasobu ilościowego (np. taki mamy klimat oraz sorry, taki mamy klimat),

przy czym jeśli warianty ortograficzne lub interpunkcyjne są niepoprawne, odpowiednia informacja zostaje odnotowana w polu narracyjnym „Informacje dodatkowe”.

2. W przypadku wyrazów, których poprawność zapisu można ocenić, posługując się istniejącymi regułami ortograficznymi, przyjmuje się zasadę, że artykułem hasłowym jest tylko wariant (są tylko warianty) poprawny (poprawne) ortograficznie (czyli pierwszokomunista, PiS-ówa oraz pisówa, antykorwinista, dudabus). Pojawiające się w tekstach formy o błędnej pisowni (np. pierwszo komunista, PiSówa, anty-korwinista, Dudabus) nie stanowią artykułów hasłowych, lecz zostają wskazane w polu „Warianty” (a informacja o ich nienormatywności zostaje odnotowana w polu „Informacje dodatkowe”) oraz są ilustrowane przykładami (w haśle głównym). Jeśli wariant poprawny ortograficznie nie jest w ogóle poświadczony, wówczas wyrazem hasłowym staje się wariant błędny – najczęstszy (a informacja o jego niezgodności z normą zostaje odnotowana w polu narracyjnym „Informacje dodatkowe”). Taka sytuacja dotyczy pisowni małą/wielką literą oraz pisowni łącznej/ rozdzielnej/ z łącznikiem (także derywatów od skrótowców).

HASŁO: pierwszokomunista

WARIANTY: pierwszo-komunista, pierwszo komunista

INFORMACJE DODATKOWE: Formy pierwszo-komunista i pierwszo komunista są niezgodne ze współczesną normą ortograficzną.

 

3. W przypadku wyrazów o nieustabilizowanej pisowni (zwłaszcza wyrazów zapożyczonych) rejestrowane są – jako hasła – wszystkie warianty, przy czym hasłem głównym jest forma najczęstsza. W haśle głównym odnotowane są pozostałe warianty, stanowiące także hasła poboczne o charakterze wyłącznie odsyłaczowym.

Hasło główne:

HASŁO: roll-up

WARIANTY: rollup, roll up

DEFINICJA: Roll-up to stojak reklamowy, składający się z rozwijanej planszy i mechanizmu mocującego.

PRZYKŁADY UŻYCIA

Dzięki roll-upom można prezentować swoją firmę, produkty lub wydarzenia właściwie w dowolnym miejscu – stojaki mogą być montowane zarówno na zewnątrz, jak i w pomieszczeniach. (Źródło)

Jeżeli chcemy rozstawić roll-up wyciągamy wydruk i mocujemy go za pomocą aluminiowego masztu. (Źródło)

Przestrzeń foyer ma niesamowity klubowy wystrój. Uznaliśmy, że grzechem byłoby kalanie go tradycyjnymi rollupami, kolorowymi stoiskami wystawienniczymi – tym wszystkim co możesz spotkać na konferencjach branżowych. (Źródło)

W konferencji udział weźmie kilkuset uczestników, którzy dzięki ulotkom reklamowym i stowarzyszeniowemu rollupowi poznają cele Stowarzyszenia. (Źródło)

Najważniejszym zadaniem jakie stoi przed naszym roll upem z reklamą produktu jest przykucie uwagi potencjalnego kupca, zainteresowanie go produktem oraz by pomóc mu w decyzji zakupu […]. (Źródło)

Hasła wariantowe:

rollup

zob. roll-up

 

roll up

zob. roll-up

 

4. Hasła wariantowe (odsyłaczowe) są otagowane ze względu na jedną kategorię: „Typ jednostki” (ciągła/nieciągła). Jeżeli warianty danej jednostki różnią się pod względem ciągłości składu, to dodatkowo hasła odsyłaczowe oznacza się tagiem „Wartość słowotwórcza jednostki” (dla jednostek ciągłych) i „Typ jednostki o charakterze frazeologicznym” (dla jednostek nieciągłych); zob. dalej – „Sposób tagowania jednostek”.

5. Odrębnymi hasłami są także jednostki leksykalne, które stanowią celowo błędne przeróbki ortograficzne wyrazów funkcjonujących w polszczyźnie, co pociąga za sobą zmiany pragmatyczne i/lub semantyczne (np. pefka). Jeżeli możemy przypuszczać, że taki proces zachodzi w obrębie pary wariantów neologicznych (np. wsiur i wsiór), to niepoprawny ortograficznie wariant będzie również stanowił odpowiednie hasło odsyłaczowe.

 

E. Wymowa

1. Dla form, których wymowa może nie być oczywista dla użytkowników polszczyzny (głównie są to jednostki zapożyczone), podany jest sposób wymowy.

2. Wymowę zapisuje się w nawiasie kwadratowym, w sposób uproszczony, za pomocą liter polskich, a nie znaków alfabetu fonetycznego.

3. Jeżeli pojawia się wymowa wariantywna, pierwszeństwo zostaje przyznane wymowie częstszej, jeśli nie jest możliwe stwierdzenie tego – stosowana jest kolejność alfabetyczna.

4. Wyraźne rozdzielenie głosek w wymowie zaznacza się dywizem, np. [anti-ejdżing]; dywiz pojawia się także w wymowie skrótowców, np. [di-aj-łaj]. Podobnie oznacza się zmiękczenie (niepełną miękkość, np. [fleks-itariański]). Dywizem rozdzielamy zarówno głoski przedłużone, jak i wyraźne podwojone (zapis typu [lat-te]).

5. Akcent zostaje zaznaczony tylko wtedy, gdy nie jest to akcent paroksytoniczny (czyli gdy pada na inną sylabę niż przedostatnia). Akcent zaznacza się przez pogrubienie samogłoski akcentowanej.

HASŁO: diajłaj

WYMOWA: [di-aj-łaj]

 

F. Informacja gramatyczna

1. W polu „Informacja gramatyczna” podaje się przede wszystkim informacje fleksyjne oraz informacje o przynależności danej jednostki do określonej kategorii gramatycznej – wyłącznie wtedy, gdy nie jest to oczywiste. Ponadto w polu tym zamieszczane są uwagi dotyczące różnej funkcji składniowej frazeologizmów homonimicznych.

2. Informacja o części mowy występuje na ogół wtedy, gdy forma wyrazu nie wskazuje na przynależność do danej kategorii, lub też gdy przynależność ta jest podstawą odróżnienia jednostek homonimicznych (np. aseksualny I, aseksualny II):

HASŁO: aseksualny I

INFORMACJA GRAMATYCZNA: Wyraz ten jest przymiotnikiem.

 

HASŁO: aseksualny II

INFORMACJA GRAMATYCZNA: Wyraz ten jest rzeczownikiem.

 

3. W wypadku form fleksyjnych podaje się te, które mogą budzić wątpliwości (np. D. lp. r. M3, D. lm.). Notowane są tylko formy poświadczone w tekstach (nawet w oczywisty sposób błędne), np.

HASŁO: altmed (w zn. 1)

INFORMACJA GRAMATYCZNA: D. lp. altmedu

 

HASŁO: altmed (w zn. 2)

INFORMACJA GRAMATYCZNA: D. lp. altmeda

 

HASŁO: tuskobus

INFORMACJA GRAMATYCZNA: D. lp. tuskobusa [w momencie publikacji hasła redaktorzy znaleźli tylko takie poświadczenia D. lp. tego rzeczownika]

 

4. Jeśli redaktorzy zauważają wariantywność form fleksyjnych, to odnotowują ten fakt i (zgodnie z nadrzędną zasadą leksykograficzną) wariant częstszy zapisują jako pierwszy.

HASŁO: bronkobus

INFORMACJA GRAMATYCZNA: D. lp. bronkobusa a. bronkobusu [w momencie publikacji hasła redaktorzy znaleźli obie formy D. lp. tego rzeczownika, z tym że forma pierwsza występowała częściej]

 

HASŁO: dudabus

INFORMACJA GRAMATYCZNA: D. lp. dudabusa, rzad. dudabusu [w momencie publikacji hasła redaktorzy znaleźli poświadczenia obydwu form D. lp. rzeczownika, pierwsza forma jest znacznie częstsza w tekstach]

 

5. W polu „Informacja gramatyczna” zamieszczane są też informacje o różnej funkcji składniowej frazeologizmów homonimicznych, np.

HASŁO: na wkurwie I 

INFORMACJA GRAMATYCZNA: Wyrażenie to pełni w zdaniu funkcję przydawki.

 

HASŁO: na wkurwie II

INFORMACJA GRAMATYCZNA: Wyrażenie to pełni w zdaniu funkcję okolicznika albo orzecznika. Może być użyte z elipsą członu czasownikowego. Wówczas należy go odróżnić od związku frazeologicznego na wkurwie I, ponieważ wskazuje na znaczenie czynnościowe, odnosi się do czyjegoś doraźnego stanu lub przynajmniej długo utrzymującego się zachowania, a nie (raczej) stałej cechy.

 

G. Odsyłacze

W polu „Odsyłacze” umieszcza się odesłania do dwóch typów haseł:

1) do haseł powiązanych słowotwórczo z danym hasłem, np.

HASŁO: mięsarianin

DEFINICJA: Niektóre osoby, zwłaszcza wegetarianie lub weganie, mięsarianami nazywają tych, którzy jedzą mięso. Czasem także osoby jedzące mięso określają siebie mięsarianami, zwykle po to, by zaznaczyć, że odpowiada im taki sposób odżywiania się i że nie chcą go zmieniać. Słowo niekiedy używane żartobliwie. 

ODSYŁACZE: por. mięsarianizm, mięsariański

2) do haseł, które z jakichś powodów (np. semantycznych, pragmatycznych, społecznych, czasowych) ściśle wiążą się z określonym hasłem, np.:

HASŁO: ciągacz

DEFINICJA: Ciągaczem (a także ciąganką) nazywa się potocznie zaopatrzoną w kółka zabawkę, którą dziecko może prowadzić za sobą, ciągnąc za sznurek.

ODSYŁACZE: por. pchanka, pchajka

 

 SPOSÓB TAGOWANIA JEDNOSTEK 

Każda jednostka odnotowana w słowniku neologizmów polskich OJ UW jest oznaczona zbiorem charakteryzujących ją tagów. Tagi reprezentują kilkanaście kategorii, według których scharakteryzowano hasła. Są widoczne w formie kolorowych symboli. Umożliwiają badaczom języka ukierunkowane przeszukiwanie materiału (w zakładce Szukaj haseł).

Zwykle lista tagów odnosi się do całego hasła, czasem jednak może odnosić się do określonego znaczenia jednostki polisemicznej (np. jeśli poszczególne znaczenia różnią się pod względem którejś wartości wyróżnionej w słowniku jako kategoria opisu leksyki, reprezentowana przez system tagów).

Tagi zdają również sprawę z różnych możliwości interpretacji jednostki (np. jako zapożyczenia lub derywatu słowotwórczego). Każdorazowo – jeśli jednostka jest tak otagowana (w sposób pozornie sprzeczny, np. jako derywat prosty oraz jako anglicyzm) – odpowiednie wyjaśnienia pojawiają się w polach znajdujących się pod definicją i przykładami użycia jednostki.

Oto lista tagów. 

 

A. KATEGORIA I – Przyczyna odnotowania jednostki w słowniku 

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka z wyjątkiem haseł odsyłaczowych (wariantów).

1. Tagiem „Jednostka odnotowana ze względu na nową formę” zostały oznaczone wyrazy (w tym akronimy) i frazeologizmy (zarówno zapożyczone, jak i powstałe na gruncie polszczyzny) nieistniejące wcześniej w polszczyźnie, np. roll-up, trzaskobus, dzień konia, strzelić focha.

2. Tagiem „Jednostka odnotowana ze względu na nowe znaczenie” zostały oznaczone wyrazy i frazeologizmy, które istniały w polszczyźnie, lecz obecnie wykształciły nowe znaczenie (co mogło nastąpić pod wpływem obcym), np. ambasador, medyk, platfus, śnieżynka, kaganiec, płatek śniegu.

3. Tagiem „Jednostka odnotowana ze względu na nowy zasięg” zostały oznaczone wyrazy i frazeologizmy, które istniały w polszczyźnie, lecz ich zasięg był ograniczony do jakiejś odmiany (np. występowały tylko w socjolekcie), a obecnie (po 2003 roku) upowszechniły się w tekstach ogólnych, np. bezobjawowiec, chaotyzacja, dystraktor.

Tradycyjnie takie jednostki opisuje się jako zapożyczenia wewnętrzne.

4. Zdarza się, że jednostka jest opatrywana dwoma tagami (np. jako nowa forma i nowe znaczenie jednocześnie). Dzieje się tak wówczas, gdy interpretacja jednostki może być dwojaka (por. parownica, ambasadorka). Wątpliwości tego typu odnotowywano w polu narracyjnym „Przyczyna odnotowania jednostki w słowniku”.

 

B. KATEGORIA II – Typ jednostki

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka.

1. Jednostka ciągła to jeden wyraz ortograficzny (także taki, który jest zapisywany z łącznikiem), np. destynacja, dog-sitter).

2. Jednostka nieciągła to jednostka złożona z więcej niż jednego wyrazu ortograficznego (np. ofiara mody, taca wirtualna, wykrzaczyć się, roll up).

 

C. KATEGORIA III – Rodzimość/obcość jednostki

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka z wyjątkiem haseł odsyłaczowych (wariantów).

1. Tagiem „Jednostka powstała na gruncie języka polskiego” zostały oznaczone neologizmy słowotwórcze (dziaders), także te, które pochodzą od podstaw będących zapożyczeniami (yorczyca), oraz rodzime akronimy (RIGCZ ‘rozum i godność człowieka’ – hasło oczekujące na opracowanie), neosemantyzmy powstałe bez wpływów obcych (klęcznik) oraz neofrazeologizmy niebędące kalkami ani zapożyczeniami (Niemiec płakał, jak sprzedawał).

2. Tag „Jednostka przejęta z języka obcego” służy do oznaczenia zapożyczeń leksykalnych właściwych (chillout), w tym obcych akronimów, nawet spolszczonych (diajłaj), oraz zapożyczeń frazeologicznych właściwych (you made my day – hasło oczekujące na opracowanie) i zapożyczeń semantycznych (ambasador).

3. Obydwoma tagami są oznaczane kalki i półkalki słowotwórcze (gównoburza) i frazeologiczne (ofiara mody) – jako struktury mające obcą formę, lecz rodzime wypełnienie – oraz leksemy, które można interpretować zarówno jako zapożyczenia, jak i jako derywaty słowotwórcze (chillować).

Por. też „Kategoria V – Pochodzenie jednostki” (zob. dalej).

 

D. KATEGORIA IV – Wartość słowotwórcza jednostki

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka ciągła odnotowana ze względu na nową formę.

1. Wszystkie leksemy, dla których w kategorii I „Przyczyna odnotowania jednostki w słowniku” wskazano tag „Jednostka odnotowana ze względu na nową formę”, zostały sklasyfikowane ze względu na wartość słowotwórczą. Są to zarówno derywaty (proste, złożone, pochodzące od wyrażenia przyimkowego), jak i wyrazy niemotywowane (głównie zapożyczenia).

2. Niektóre formacje słowotwórcze mogą być interpretowane na różne sposoby. Dotyczy to w szczególności wyrazów z elementami foto-, eko-, agro-, homo-, korona-, –holik, –holiczka, –mat, –teka itd. (np. agrowpierdol, homofobus,  czekoladoholik, donacjomat) – w słowniku OJ UW są one traktowane jak derywaty złożone, a same te cząstki jak podstawy słowotwórcze (jednostronnie związane), nie zaś jako afiksy czy afiksoidy.

 

E. KATEGORIA V – Pochodzenie jednostki

Tagami z tej kategorii oznaczone są wyłącznie jednostki zapożyczone (w tym kalki). Oznaczane jest wyłącznie bezpośrednie pochodzenie jednostki (zwykle język, z którego bezpośrednio trafiła ona do polszczyzny), a szczegółowe informacje podane są w polu narracyjnym „Informacja o pochodzeniu jednostki”. Na przykład hasło agroglif zostało oznaczone tagiem „Pochodzenie francuskie”, a w polu narracyjnym podano komentarz: „Wyraz pochodzi najprawdopodobniej z francuskiego agroglyphe, który zawiera dwie cząstki: agro- (element wskazujący na związek z polem, z gr. agros /ἀγρός ‘pole’) i glyphe (‘grawerunek’, z gr. γλυφή / gluphế ‘grawerunek’).

Zwykle oznaczana jest jedna wartość kategorii, ale możliwe jest łączenie kategorii „czysto językowych” (np. „Pochodzenie angielskie”) z kategorią „Pochodzenie »unijne« (brukselizm)”, a także z kategorią „Pochodzenie niejasne” (ostatni tag stosowany jest w wypadku jednostek, których pochodzenie jest trudne do ustalenia).

Zdarza się także, że na pojawienie się jednostki w polszczyźnie wpływ miały dwa języki (a jeden z nich był rzeczywistym językiem dawcą) – wówczas oznaczane są dwa tagi. Tego typu sytuacje komentowane są w polu narracyjnym „Informacja o pochodzeniu jednostki”.

Por. też „Kategoria III – Rodzimość/obcość jednostki” (zob. wyżej).

 

F. KATEGORIA VI – Typ jednostki o charakterze frazeologicznym

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka nieciągła z wyjątkiem tych, które są złożone wyłącznie z wyrazu pełnoznacznego i morfemu gramatycznego (np. czasownika z się).

1. Sposób otagowania jest spójny z klasyfikacją związków frazeologicznych A.M. Lewickiego: fraza (Niemiec płakał, jak sprzedawał), zwrot (jeździć na suwak), wyrażenie rzeczownikowe (jazda na suwak), wyrażenie określające (na bogato I, na bogato II), wskaźnik frazeologiczny (no rejczel).

2. Nie chcąc opowiadać się za żadną z teorii dotyczących wyznaczania granic frazeologii (a tym samym – na etapie opisywania jednostki nieciągłej – rozstrzygać o jej statusie jako frazeologizmu), zespół OJ UW postanowił posługiwać się nazwą „jednostka o charakterze frazeologicznym” (a nie, zgodnie z tradycją, „związek frazeologiczny”), co pozwala nie stracić z pola widzenia licznych jednostek o wątpliwym statusie frazeologicznym (np. zapożyczonych jednostek nieciągłych typu coming out).

 

G. KATEGORIA VII – Wartość jednostki ze względu na typ kontaktu

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka, której użycie jest ograniczone środowiskowo.

1. Jeśli jednostka jest używana głównie w określonym środowisku (zawodowym, hobbystycznym, koleżeńskim i in.), co jest odnotowane w definicji za pomocą formuły wskazującej na tę ograniczoność (np. w środowisku telemarketingowym, w środowisku kosmetycznym, słowo używane przez młodzież, ludzie pracujący zdalnie), to oznacza się ją jedynym tagiem w tej kategorii: „Jednostka używana przede wszystkim w kontaktach środowiskowych lub przez ludzi interesujących się danym tematem” (por. pedi, obdzwonka, prank, workation).

2. Jednostki o innym charakterze (np. jednostki potoczne, którymi posługuje się wielu użytkowników polszczyzny bez względu na przynależność do określonego środowiska) nie są w tej kategorii tagowane w ogóle.

 

H. KATEGORIA VIII – Wartość ekspresywna jednostki

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka, która ma nacechowanie ekspresywne.

Jeśli w definicji zostało wskazane nacechowanie ekspresywne jednostki, to jednostka taka jest oznaczona tagiem „Nośnik ekspresji” (jedynym w obrębie kategorii „Wartość ekspresywna jednostki”).

 

I. KATEGORIA IX – Wartościowanie

Ze względu na tę kategorię charakteryzowana jest każda jednostka, która ma nacechowanie aksjologiczne (tzn. taka, której używanie wiąże się z pozytywną lub negatywną oceną desygnatu).

Jeśli w definicji zostało wskazane nacechowanie aksjologiczne jednostki, to jednostka taka jest oznaczona jednym z tagów w obrębie kategorii „Wartościowanie”: „Jednostka będąca nośnikiem wartościowania pozytywnego”, „Jednostka będąca nośnikiem wartościowania negatywnego”.

 

J. KATEGORIA X – Informacje pozajęzykowe

Ze względu na tę kategorię charakteryzowane są jednostki, dla których istotne są różne informacje pozajęzykowe.

Jeśli więc z danym hasłem wiążą się jakieś informacje pozajęzykowe (np. znane jest źródło jednostki: wypowiedź jakiejś osoby, sytuacja, z którą jednostka się wiąże itd.), to hasło to jest oznaczane tagiem „Informacje pozajęzykowe istotne” (jedynym w tej kategorii). Szczegóły są odnotowywane w polu narracyjnym „Informacje pozajęzykowe”.

Tagiem tym zostało oznaczone na przykład hasło covidianin, w polu narracyjnym znalazł się natomiast komentarz: „Słowo powstało w związku z pandemią COVID-19, zwaną pandemią koronawirusa”. W oznaczonym tym tagiem haśle pasteloza znalazła się zaś (w polu narracyjnym) następująca informacja: „Prawdopodobnie słowo pojawiło się po raz pierwszy w książce »Wanna z kolumnadą« Filipa Springera”.

 

K. KATEGORIA XI – Występowanie w internetowych słownikach języka polskiego w momencie opracowania hasła

Jeśli w momencie opracowania hasła jednostka była odnotowana przez Wielki słownik języka polskiego pod red. P. Żmigrodzkiego (WSJP) i/lub przez Słownik języka polskiego PWN (SJP PWN), to jest ona oznaczana odpowiednim tagiem z tej kategorii.

 

L. KATEGORIA XII – Data rejestracji hasła

Tagi z tej kategorii służą do wskazania roku rejestracji hasła, czyli roku, w którym zostało ono zgłoszone przez formularz „Zgłoś hasło” w tej witrynie (por. też te informacje).

 

M. KATEGORIA XIII – Data opracowania hasła

Tagi z tej kategorii służą do wskazania roku opracowania hasła, czyli roku, w którym zostało ono opisane i opublikowane przez redaktorów tej witryny.

 

N. KATEGORIA XIV – Status jednostki ze względu na kryterium nowości

Zdarza się, że jako propozycje haseł zgłaszane są jednostki, które nie były rejestrowane przez słowniki z listy diagnostycznej, lecz co do których zachodzą przypuszczenia, że występowały przed 2003 rokiem. Taka jednostka jest oznaczana tagiem „Status jednostki ze względu na kryterium nowości niejasny” (jedynym w tej kategorii), a odpowiedni komentarz zamieszczany jest w polu narracyjnym „Informacje dodatkowe”. I tak: w haśle ciężarówka (zawierającym definicję: „Ciężarówką niektórzy nazywają żartobliwie kobietę, która jest w ciąży. Słowo używane zwłaszcza na forach internetowych przeznaczonych dla kobiet ciężarnych”), otagowanym ze względu na tę kategorię, znalazła się informacja (w polu „Informacje dodatkowe”): „Słowo najprawdopodobniej było używane przed 2003 r., ale w momencie opracowywania hasła zespół redakcyjny nie dysponuje szczegółowymi danymi dotyczącymi okresu, w którym to słowo było używane, ani jego zasięgu i frekwencji”.

 

 POLA NARRACYJNE 

Pola narracyjne służą zamieszczaniu informacji o wielorakich możliwościach interpretacji jednostki, o niejasnościach interpretacyjnych, o pozornych sprzecznościach w tagowaniu itd. W tych polach niekiedy znajdują się także autorskie interpretacje bądź dodatkowe informacje o jednostce.