Poprawna odpowiedź to: juwant. Wyraz ten, już przed stu laty archaiczny, nazywał, jak podaje słownik warszawski, ‘pomocnika w nikczemnym rzemiośle, wspólnika’. W źródle tym znajdziemy cytaty: Juwant niepoczciwy tyje cudzą szkodą, jako towarem jakim, handluje urodą; Juwanta ma niepoczciwego (o żonie zdradzającej męża albo o mężu zdradzanym przez żonę).

Słowo juwant wywodzi się z łacińskiego iuvāns, iuvantis ‘pomagający’, a ten z kolei wyraz jest imiesłowem od czasownika iuvō, iuvāre, którego jedno ze znaczeń to ‘podpierać, pomagać, wspierać’.

Pozostałe słowa podane w zagadce (czyli: juwenalia, juwenalny, juwenilia, juwenilny) mają wspólne pochodzenie: dwa pierwsze wywodzą się od łacińskiego przymiotnika iuvenālis, a kolejne dwa od przymiotnika iuvenīlis. Oba łacińskie przymiotniki znaczyły ‘młodzieńczy’ i pochodzły z kolei od iuvenis ‘młody, młodzieniec’, a to ostatecznie z praindoeuropejskiego *h₂i̯u- ‘długi czas, życie’ – tego samego, z którego wywodzi się angielskie young ‘młody’ i junak ‘dzielny, odważny młodzieniec’.

Znaczenie pozostałych wyrazów, które pojawiły się w zagadce, jest zaś następujące: juwenilia to młodzieńcze utwory, młodzieńcze dzieła twórcy (zwykle poety); wody juwenilne to termin geologiczny określający ‘wody, które pojawiają się po raz pierwszy na powierzchni ziemi, pochodzące z jej wnętrza i wydobywające się np. przy wybuchu wulkanów’, hormony juwenalne to z kolei termin biologiczny o znaczeniu ‘hormony owadów regulujące ich rozwój (metamorfozę) występujące tylko w stadium larwalnym i w poczwarkach’, juwenalia zaś to oczywiście coroczne święto studenckie, odbywające się w formie festynów, koncertów, zabaw i korowodów – w czasie juwenaliów studenci symbolicznie przejmują władzę nad miastem.

Jako ciekawostkę dodajmy, że juwenaliami w starożytnym Rzymie nazywano igrzyska wprowadzone przez 21-letniego cesarza Nerona na pamiątkę tego, że po raz pierwszy ogolił brodę, a zatem z młodzieńca stał się mężczyzną. Igrzyska te miały charakter prywatnych, amatorskich widowisk teatralnych.

ŹRÓDŁA:

Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko, Warszawa 2003.

Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927 (tzw. słownik warszawski).

Słownik łacińsko-polski, opr. K. Kumaniecki, według słownika Hermana Mengego i Henryka Kopii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.

Wielki słownik języka polskiego PAN, red. nauk. P. Żmigrodzki, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków, 2007–, online: https://wsjp.pl/

Poprawna odpowiedź to: maturny. Forma ta powstała najprawdopodobniej ze zniekształcenia gwarowego słowa naturny, niosącego sens: ‘narwany, mający swoje narowy’, ‘kapryśny, grymaśny’, i powiązanego ze słowem naturliwy (np. koń) ‘uparty, nieposłuszny’. Również w niektórych gwarach zniekształcono słowo natura do postaci matura i tak nazywano ‘chęć, zdolność do czegoś’, ‘sposób życia, modę’.

Taka „matura” nie ma jednak nic wspólnego z maturą, o której dziś myślimy, czyli z egzaminem dojrzałości. Nazwa tego egzaminu – czyli właśnie matura – wywodzi się z łacińskiego słowa maturus ‘dojrzały’. Z tego samego źródła wywodzi się także czasownik maturować ‘hodować aż do dojrzałości, pozwolić dojrzeć’. Maturyczny to ‘dotyczący matury’ (dziś powiedzielibyśmy: maturalny). Z kolei maturyni to zakonnicy francuscy wykupujący więźniów z niewoli muzułmańskiej. Określenie to nawiązuje do nazwy kaplicy św. Maturyna, imię zaś Maturyn, pochodzenia łacińskiego, wywodzi się od znanego nam już przymiotnika maturus ‘dojrzały, wczesny’.

ŹRÓDŁA:

K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, nakł. Akademii Umiejętności, Kraków 1900.

Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927 (tzw. słownik warszawski).

Słowo majówka miało lub ma wszystkie podane w zagadce znaczenia. Znaczenie ‘kobieta, która planowo ma urodzić dziecko w maju’, jest współczesne, nowe i niewątpliwie środowiskowe (nie ma go w języku ogólnym). Pozostałe znaczenia są dawne – notują je słownik warszawski lub Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego. Kaczeńce i konwalie nazywano majówkami (kaczeńce też: majownikami) dlatego, że kwitną w maju. Owad majowy z kolei, zielony chrząszcz (współcześnie określany jako chrabąszcz majowy, Melolontha melolontha), nazywany był dawniej i majówką, i majownikiem, i maikiem. Może dlatego, odbywa loty wieczorami w maju (i czerwcu), a może dlatego, że dorosłe osobniki właśnie w maju wychodzą na powierzchnię ziemi (po roku podziemnego bytowania)?

Na tym repertuar znaczeń majówki się nie kończy: majówkami określano gatunek ziemniaków, żyto jare (czyli wiosenne), młode, wysmukłe sosenki, a nawet ‘jodełkę oczyszczoną z gałęzi tak, że zostaje prawie sam tylko wierzchołek, suto ozdobioną wstążkami, stawianą w niektórych regionach Polski przez chłopca przed domem dziewczyny, z którą chce się żenić’ (konkurenta, który wystawiał przed oknem wybranki taką majówkę, w gwarach nazywano majówczarzem).

Oczywiście majówka to od wielu lat także potoczna nazwa nabożeństwa majowego, a stosunkowo od niedawna nazywa się tak otwartą imprezę na świeżym powietrzu, organizowaną wiosną lub latem, a gromadzącą często ludzi o wspólnych zainteresowaniach lub wspólnym celu.

To ostatnie znaczenie jest w zasadzie bliskie chyba najstarszego znaczenia majówki, czyli ‘wycieczki za miasto’. Przypomnijmy, jak o majówkach pisał Zygmunt Gloger:

„W szkołach dawnych obchodzono uroczyście rekreację wiosenną, o ile pogoda sprzyjała, zwykle w dniu I-go maja. Już w wilję nie było lekcyi, bo przygotowywano się do upragnionej wycieczki. Dzwonek szkolny i muzyka uczniowska, jak tylko świtać zaczynało, zwoływała wszystkich przed gmach szkolny. Uszykowani w rzędy pod chorągwiami, niby wojsko rycerskie, z dyrektorami i nauczycielami duchownymi na czele, szli zwykle do jakiegoś dworu o milę lub dalej, gdzie gościnny szlachcic, wcześnie o tem uprzedzony, częstował wszystkich radośnie: mleczywem, pierogami, piwem i piernikami domowymi. Niektórzy panowie polscy zapisywali całe folwarki, żeby młodzież szkolna miała się gdzie bawić i czem poczęstowaną być podczas majówki. Gra w piłkę, bieganie do mety, huśtawka, przebieranie się za żołnierzy, sprawiały radość powszechną. Wieczorem przy śpiewach i muzyce powracano do domu”.

Na koniec zaś dodajmy, że uczestnik majówki albo miłośnik majówek (czyli ten, kto lubił majówkować) zwany był majówkowiczem.

ŹRÓDŁA:

Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, T. 1–4, Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1900–1903.

M. Grabowski, R. Jaskuła, K. Pabis, Ilustrowana encyklopedia owadów i pajęczaków, PZWL, Warszawa 2012.

Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Polska Akademia Nauk, tomy I–IV: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1958–1962, tomy V–XI: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963–1969.

Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927 (tzw. słownik warszawski).

Wielki słownik języka polskiego PAN, red. nauk. P. Żmigrodzki, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków, 2007–, online: https://wsjp.pl/

Poprawna w D., C. i Ms. lp. jest tylko forma Mai, ta, którą wskazano w poradzie Poradni Językowej UW: https://poradniajezykowa.uw.edu.pl/porady/maji-czy-mai/

Jest to forma ortograficznie nieintuicyjna, ponieważ gdy ją wymawiamy, wyraźnie słyszymy dźwięk [j]. W pisowni jednak nie ma dla niego miejsca.

Wynika to reguły, w myśl której po samogłosce nie piszemy ji, lecz tylko i – bez względu na wymowę: https://sjp.pwn.pl/zasady/19-7-3-Pisownia-j-i-po-samogloskach;629323

Dlatego właśnie: nie mamy nadziei; robimy coś po kolei; wiemy, kim są swoi i kto z nich się boi, gdy  spogląda na dzieła Goi; naszyjnik wieszamy na szyi; odżegnujemy się od każdej szui; na wycieczkę wybieramy się do Genui.

(Dodajmy też, że niekiedy piszemy ~i na końcu wyrazów zgodnie z wymową: wtedy, gdy rzeczownik rodzimy albo dobrze przyswojony kończy się na ~ia, a w D., C. i Ms. wyraźnie słyszymy [i]: ziemi, skrobi, trzewi, równi, pełni).

W zagadce pojawiła się też forma Maj: to forma D. lm. tego imienia (np. Ile Maj jest w waszej klasie?). Napiszemy na końcu ~j także w D. lm. innych wyrazów, które się kończą na ~ja, np. oto (jedna) knieja, aleja – nie ma (wielu) kniej, alej.

Wyjaśnijmy jeszcze, kiedy pisać na końcu wyrazów ~ji i ~ii.

Tę pierwszą zbitkę liter możemy umieścić tylko w zakończeniach D., C. i Ms. lp. i D. lm. rzeczowników zakończonych na ~cja, ~sja, ~zja (np. lekcji, Francji, koncesji, Rosji, okazji, Azji). W tej grupie pisownia zakończenia wyrazu zgadza się z wymową.

Druga zbitka liter powinna być zastosowana w dwóch sytuacjach: w D., C. i Ms. lp. rzeczowników zakończonych na ~ija (np. rakija, żmija – rakii, żmii) oraz w D., C., Ms. lp. i D. lm. rzeczowników zapożyczonych, wyraźnie odczuwanych jako obce, zakończonych na ~ia (np. akademia, terapia, mafia, ironia, sympatia, magia – akademii, terapii, mafii, ironii, sympatii, mafii). W obu sytuacjach pisownia różni się od wymowy (słychać bowiem głoskę [j]).

ŹRÓDŁA:

Wielki słownik ortograficzny PWN, red. E. Polański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 i nast., online: https://sjp.pwn.pl/

Słowo zazielenianie zostało odnotowane w słowniku neologizmów polskich prowadzonym przez Obserwatorium Językowe UW: https://obserwatoriumjezykowe.uw.edu.pl/hasla/zazielenianie/

Nazywa nieuczciwe praktyki marketingowe, zwane też inaczej zielonym kłamstwem. Jeśli firma – pod pozorem dbałości o środowisko naturalne – na przykład zmienia tylko kolor logo z czerwonego na zielony, to niewątpliwie mamy do czynienia właśnie z taką nieuczciwą, oszukańczą praktyką, z pozorowaniem działań proekologicznych.

Samo słowo zazielenianie powstało najpewniej pod wpływem angielskiego rzeczownika greenwashing. Jest więc wiele nazw na zjawisko, którego najdobitniejszą nazwą jest ekościema.